Τι είναι ψέμα;
Το λεξικό λεει: «Λόγος αντίθετος με την αλήθεια».
Και τι είναι αλήθεια;
Για να αναγνωρίσουμε ένα ψέμα πρέπει να ξέρουμε την αλήθεια. Κι όλοι οι φιλόσοφοι λένε πως η αλήθεια είναι απλώς ένα αίτημα – που δεν το φτάνεις ποτέ.
Να γιατί είναι τόσο δύσκολο να μιλήσεις για το ψέμα, όσο και για την αλήθεια.
«Ψεύδομαι».
Λέγοντας αυτή τη λέξη τι κάνω; Αν λέω αλήθεια (ότι ψεύδομαι) τότε δεν ψεύδομαι - λέω αλήθεια. Άρα ψεύδομαι. Και έτσι – επ’ άπειρον.
Το παράδοξο του Επιμενίδη: «Επιμενίδης έφα: Πας Κρης ψεύστης. Αλλά Επιμενίδης, Κρής». Βασάνισε γενεές φιλοσόφων. Ένας, ο Φιλητάς, πέθανε από τον καημό του που δεν μπορούσε να το λύσει:«ώσπερ ο Κώος Φιλητάς ζητών τον καλούμενον ψευδολόγον των λόγων διαλυθήναι ισχνός πάνυ το σώμα, δια τας ζητήσεις γενόμενος απέθανεν ως το προ του μνημείου αυτού επίγραμμα δηλοί
Ξείνε Φιλητάς ειμί
λόγων δο ψευδόμενος με ώλεσε και νυκτών φροντίδες εσπέριοι
(όπως ο Φιλητάς από την Κω, που προσπαθούσε να λύσει τον ψευδο-λόγο των λόγων, αδύνατος στο σώμα, πέθανε από την πολλή αναζήτηση, όπως δηλώνει και το επίγραμμα μπροστά στον τάφο του:
Ξένε είμαι ο Φιλητάς
Από τους λόγους, ο ψευδόμενος με σκότωσε και οι βαθιές νυχτερινές φροντίδες»).
Ο Απόστολος Παύλος, στην Επιστολή προς Τίτον, αναφέρει με περίεργο τρόπο το παράδοξο: «ειπέ τις εξ αυτών ίδιος αυτών προφήτης, Κρήτες αεί ψεύσται, κακά θηρία, γαστέρες αργαί. Η μαρτυρία αυτή εστίν αληθής».
Ο Bertrand Russell το αντιμετώπισε με ένα μετα-μαθηματικό τρόπο. (Από την στιγμή που ισχυρίζομαι ότι όλες οι προτάσεις Α΄ Τάξης είναι ψευδείς, κάνω μία πρόταση Β΄ Τάξης που δεν περιλαμβάνεται στις προτάσεις αυτές και άρα δεν υπάρχει αντίφαση).
Ψέματα υπάρχουν πολλά – μπορεί κανείς να τα κατατάξει σε είδη και κατηγορίες. Αρχίζουμε από τα «Ζωτικά Ψεύδη» που μας βοηθάνε να ζήσουμε, και τα «Κατά Συνθήκην Ψεύδη της Κοινωνίας» (διάσημο, στην εποχή του, βιβλίο του Max Nordau, 1849-1923).
Και μετά απαριθμώ:
• τα «Εθνικά Ψεύδη» (μύθοι – που συχνά έχουμε συζητήσει εδώ)
• τα «Ερωτικά Ψεύδη» (χωρίς τα οποία δύσκολα νοείται ο έρωτας),
• τα «Ιατρικά Ψεύδη» (ιδιαίτερα συχνά στις δύσκολες και θανατηφόρες καταστάσεις),
• τα «Νομικά Ψεύδη» (ποιος συνήγορος δεν τα είπε, προσπαθώντας να απαλλάξει ένα κατηγορούμενο).
• τα «Πολιτικά Ψεύδη» (ψεύδη του «θα» - ή λαϊκίστικα)
• τα «Διαφημιστικά Ψεύδη» (υπερβολές ή αποσιωπήσεις)
• τα «Ψεύδη-Φάρσας» (σήμερα, στο στοιχείο τους...)
Λέμε ψέματα από αδυναμία, από ευγένεια, από φόβο, από θράσος, από ενοχή. Πολλές φορές έχουμε την αίσθηση πως ζούμε μέσα στο ψέμα. Λίγο παρακάτω στέκεται η παράνοια.
Όμως τα χειρότερα ψέματα είναι αυτά που λέμε χωρίς να το θέλουμε. Στο τέλος του τρίτου τόμου των «Δρόμων», μιλώντας για την αυτοβιογραφία, γράφω:
«Τελικά κάθε γραφή είναι αυτοβιογραφική. Είτε μεταμφιεσμένη – με ψευδώνυμα και σε τρίτο πρόσωπο – είτε άμεση. Και κάθε γραφή είναι φανταστική. Είμαι σίγουρος ότι έγραψα την αλήθεια – αλλά δεν είμαι σίγουρος ότι δεν την φαντάστηκα».
Καλή Πρωταπριλιά!
Εικονογράφηση: τα αδιέξοδα του Escher που εμπνεύστηκε από τα Carceri του Piranesi. Στο τέλος ο παραδοσιακός τρελός της τράπουλας - April's Fool.
